گزارشی تاریخی از جنگ هوایی بر فراز ناگورنو

گزارشی تاریخی از جنگ هوایی بر فراز ناگورنو – قره باغ ، 1988 تا 1994

          عادل خوجه 
            بازدید : 501
          دوشنبه 09 فروردین 1400
           نظرات (0)
        

بخش اول

از تام کوپر - نویسنده شاهو صالح

طی دوره زمانی 1987 تا 1996 ، مجموعه ای از جنگ های با مقیاس کوچک میان جمهوری های سابق شوروی و یا در داخل خود این جمهوری ها به وقوع پیوست . بیش تر این درگیری ها کشمکش هایی میان اصلاح طلبان و مسئولان نظام سابق و یا مسلمانان و مسیحیان ارتدکس بود. تمامی این درگیری ها شامل به کارگیری سلاح های ساخت شوروی سابق و روسیه و دخالت نظام های سیاسی برجامانده از شوروی ، آن هم با درجات مختلف می شد .

آن چه که کمتر در مورد جنگ ارمنستان غالبا مسیحی و آذربایجان غالبا مسلمان در نظر گرفته می شود ، این است که درگیری ها در سال 1987 با حمله مسلمانان محدود شده آذربایجانی به ارمنی های صاحب امتیاز در کشوری که هنوز یک جمهوری شوروی حساب می شد آغاز شد . پیش از مداخله خشن ارتش شوروی ، چند صد ارمنی در این ماجرا کشته شدند . ارمنی ها هم به دنبال این واقعه خواستار انتقام جویی شدند . نتیجه چیزی جز اخراج گسترده ارامنه از آذربایجان و آذربایجانی ها از ارمنستان نبود ، چیزی که به مرور تبدیل به نوعی «پاک سازی قومی» از سوی هر دو طرف شد .

ناگورنو قره باغ که منطقه ای کوهستانی با وسعت 210 کیلومتر مربع در داخل آذربایجان بود ، منطقه ای عمدتا ارمنی نشین به شمار می رفت که از هر سو توسط مناطق آذری نشین احاطه شده بود . ساکنان آن راهی برای فرار نداشتند . با کمک تعدادی از افسران ارتش شوروی که با ارمنی های قره باغ احساس هم دردی می کردند ، آنان در سال 1988 یک سازمان شبه نظامی ایجاد کردند و کنترل خود را بر منطقه استحکام بخشیدند . در 2 سپتامبر 1991 ، منطقه ناگورنو قره باغ از سوی ارمنی های ساکن آن یک منطقه خودمختار اعلام شد و ضمن اعلام جدایی خود از آذربایجان اعلام کرد که تمایل دارد به ارمنستان بپیوندد . آذربایجانی ها در اعلام استقلالشان کمی کندتر بودند ، در اکتبر 1991 آنان هم با اعلام استقلال از شوروی شروع به سازماندهی نیروهای شبه نظامی کردند . در پاسخ به این کار ارمنی ها تمام گروه های شبه نظامی شان را تحت یک فرماندهی واحد درآوردند ، «نیروی دفاعی منطقه خودمختار ناگورنو قره باغ » ، یا NKAOSDF ، که آذری ها آن را با عنوان «سپاه های مزد بگیر ارمنی» شناختند .

تدارکات در حال تخلیه از یک Mi-8 خطوط هوایی ایروفلوت در یکی سایت های فرود در قره باغ.پروازهای پشتیبانی بالگردهای نظامی و غیرنظامی روسی برای بقای سکونت گاه های ارمنی حیاتی بودند

در آن سوی ماجرا ، آذری های ساکن جنوب ارمنستان هم دست به ایجاد گروه های شبه نظامی زدند و در همان ماه برپایی جمهوری خودمختار نخجوان را اعلام کردند .

چیزی نگذشت که قره باغ و نخجوان به صحنه نبردهای خشونت بار میان دو طرف تبدیل شدند . ارمنی ها که ادعا می کردند حریف از برتری تسلیحاتی بهره می برد ، خود نیز به طور کامل از پشتیبانی واحدهای بازمانده ارتش شوروی سابق که تحت فرماندهی افسران حامی ارامنه بودند بهره می بردند . به همین دلیل ارمنی ها و روس ها برای تحت کنترل گرفتن تمامی قره باغ ، بخش هایی از مناطق مرزی آذربایجان و ایجاد یک مسیر امن پشتیبانی به قره باغ مشکل چندانی در برابر خود نداشتند .

پایگاه های هوایی ارمنستان و آذربایجان ، به جا مانده از دوره شوروی سابق ( نقشه از تام کوپر و بر اساس انکارتا 2003 )

طی مراحل اولیه بحران ( 1988-1991 ) در قره باغ ، بالگردهای ارتش شوروی به نحو گسترده ای برای رساندن تدارکات و تخلیه مجروحان و پناهندگان از این منطقه تحت محاصره استفاده شدند . در همین حال بالگردهای Mi-8 و هواپیماهای مسافربری YaK-40 بخش ارمنستانی خطوط هوایی ایروفلوت هم طی پروازهایشان از خاک ارمنستان به استپانکرت ، پایتخت قره باغ سلاح منتقل می کردند . برخی از این هواپیماهای نظامی و غیرنظامی با آتش زمینی آذربایجانی ها سرنگون شدند . برای مثال در 1990 یک آنتونوف An-2 سرنگون شد و در 1 آگوست 1990 سقوط یک Yak-40 خطوط هوایی ایروفلوت منجر به مرگ خدمه و 43 مسافر آن گردید .

فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی

با فروپاشی اتحاد شوروی در دسامبر 1991 در همان حال که سلاح های ارتش شوری در قفقاز شمالی راه خود را به هر دو جمهوری تازه تاسیس ارمنستان و آذربایجان پیدا کردند ، هر دو طرف شروع به تحویل گرفتن سلاح از واحدهای در حال خروج ارتش شوروی کردند .

طی این فرایند هر دو طرف توانستند مقادیر زیادی سلاح سنگین و از جمله هواپیما و بالگرد به دست بیاورند . در پایان دسامبر 1991 ، 14 فروند بالگرد Mi-8 و Mi-24 مستقر در پایگاه سانچاگالی به دست آذری ها افتاد . این بالگردها به توان اصلی نیروی هوایی تازه تاسیس آذربایجان که رسما در ژوئن 1992 سازمان یافت تبدیل شدند . بالگردهای دیگری هم از منابع مشابه به دست امدند : در بیشتر موارد افسران واحدهای ارتش شوروی سابق مشتاق بودند تجهیزات را سوای آذری یا ارمنی بودن مشتری ها ، به هر کسی که بهای بیشتری پرداخت می کرد تحویل دهند . ده ها نفر از این افسران هم به صورت مزدور به استخدام طرف های درگیر درآمدند . تعجبی نداشت که آذربایجانی ها بتوانند طی مدت کوتاهی برای خودشان نیروی هوایی ترتیب دهند . این نیروی هوایی بین 25 تا 30 فروند Mi-24 ، تعدادی Mi-8 و Mi-17 و شماری دیگر هواپیما و بالگرد در اختیار داشت . طی جنگ با ارمنستان ، هواگردهای دیگری هم از هر راهی که ممکن بود به این ناوگان اضافه شد .

ارمنی ها عجله کمتری داشتند ، شاید چون واحدهای ارتش منطقه غرب روسیه ( کنونی ) به طور فعال از آنان پشتیبانی می کردند . در هر حال ، آن ها می توانستند روی حداقل 30 خلبان آموزش دیده و با کیفیت بالای هواپیما و بالگرد حساب کنند ، هر چند که بیشتر آن ها ذخیره های ارتش شوروی سابق و مزدوران گردآوری شده از کشورهای مختلف مشترک المنافع بودند . ارمنی ها توانستند کنترل 13 فروند Mi-8 و Mi-17 بازمانده از ارتش گروه گارد هفتم شوروی سابق را که در نزدیکی ایروان مستقر بود به دست بگیرند . در آگوست 1992 تاسیس نیروی هوایی ارمنستان اعلام شد .

نخستین نبرد

درگیری های جدی در ژانویه 1992 آغاز شد و نیروی هوایی آذربایجان به زودی با استفاده از بالگردهای Mi-8 و Mi-24 اقدام به اعزام نیرو و تدارکات به جبهه های نبرد کرد . با توجه به وضعیت ناپایدار جبهه ها ، ارتباطات و آموزش ضعیف و اشتیاق فراوان دو طرف برای نبرد ، هرج و مرج قابل درکی در نیروهای نظامی هر دو طرف و به خصوص ارتش و نیروی هوایی آذربایجان به چشم می خورد . عجیب نبود که هواگردهای آذری به شکارهای ساده ای برای نیروهای مجهز ارمنی و دوستان روس آن ها تبدیل شوند . در 9 ژانویه ارمنی ها مدعی شدند اولین بالگرد آذری را ساقط کرده اند و این ادعاها در 24 ،28 و 31 ژانویه هم تکرار شد . همه این ها در قره باغ اتفاق افتاد ، آخری یک Mi-8 بود که به وسیله یک موشک دوش پرتاب در نزدیکی روستای هوها ساقط شد . در همان روز 31 ژانویه آذری ها هم اعلام کردند دو فروند Mi-8 «روسی» را که در حمله اولیه ارمنی ها شرکت داشته اند سرنگون کرده اند .

پس از بی نظمی های اولیه ، دو ماه بعدی نسبتا آرام بود و تنها گزارش هایی پراکنده از درگیری ها مخابره می شد . تنها گزارشی که در این دوره بیان شده ، نخستین پروازهای رزمی Mi-24 های آذری بوده است . در 19 فوریه دو فروند هیند آذری که توسط خلبانان مزدور ارتش شوروی سابق هدایت می شدند به مواضع ارمنی ها در نزدیکی کاراگالی حمله کردند . هر دو طرف درگیر از این دوره دو ماهه برای دست یابی به تجهیزات بیشتر ، سازمان دهی واحدهای جدید ، بهبود موقعیت و ایجاد انبارهای سلاح استفاده کردند . روس ها هم سعی کردند طی این دوره اتباعشان را از منطقه خارج کنند . در بیشتر موارد برای کمک رسانی به روستاهایی که ارتباطشان با جهان خارج قطع شده بود از بالگردها استفاده می شد . دقیقا همین ماجرا هم به گام نخست در جنگ هوایی تبدیل گردید .

مراکز اصلی فعالیت و عملیات نیروهای هوایی در ناگورنو – قره باغ

در 3 مارس 1992 یک فروند بالگرد Mi-26 نیروی هوایی روسیه که توسط دو فروند Mi-24 اسکورت می شد 20 تن مواد غذایی به روستای گلستان در قره باغ منتقل کرد . در بازگشت ، بالگرد روسی 50 پناهنده روس تبار ( بیشتر زنان و کودکان ) را از استپانکرت به ایروان منتقل می کرد . پیش از رسیدن به حریم هوایی ارمنستان ، گروه پروازی روس توسط یک Mi-8 با رنگ آمیزی استتاری آذری رهگیری شد . به نظر می رسید Mi-8 آذری به سوی Mi-26 روس آتش گشوده است . اما پیش از این که گلوله ای به بالگرد ترابری روس اصابت کند ، هیندهای اسکورت Mi-8 آذری را مجبور به دور شدن کردند . برای جلوگیری از یک رویارویی بزرگ تر ، خلبانان روس از تعقیب بالگرد آذری خودداری کردند .

با این وجود و چند دقیقه بعد ، نیروهای ارمنی به اشتباه Mi-26 روس را با شلیک یک موشک دوش پرتاب 9K-32/SA-7A ساقط کردند ، امری که به مرگ 12 نفر و مجروح شدن 38 نفر دیگر انجامید . نیروی هوایی روسیه بلافاصله یک عملیات جستجو و نجات ترتیب داد و دو فروند Mi-8 روسی با وجود شرایط دشوار ناشی از برف سنگین در منطقه توانستند زخمی ها را نجات دهند .

												یکی از L-39 های ارمنی ، همان طور که در اواخر دهه 1990 مشاهده شده است . ترکیب استتار هواپیما ترکیبی است که بعدها در رنگ آمیزی Su-25 ها و Mi-24 ها هم استفاده شد . در این ترکیب رنگ های سبز – آبی ، خاکی تیره و سبز روشن و خاکستری در بخش های پایینی به کار رفته است . علائم ملی در شش نقطه وجود دارند و معوملا در اندازه بزرگ رسم می شوند .رنگ آمیزی این هواپیما به خصوص در بخش پشتی بدنه با لکه های روغنی همراه است ( اثر هنری از تام کوپر )

--- --

در نگاه اول ، حمله بالگرد آذری به Mi-26 روس ممکن است یک اقدام غیرمسئولانه برای کشتار غیرنظامیان به نظر برسد ، اما باید در نظر داشت که بین 23 فوریه تا 7 مارس ، بالگردهای ارتش روسیه تمامی نیروها و تجهیزات هنگ 366 ام مکانیزه را به استپانکرت ، پایتخت قره باغ منتقل کردند . آذری ها برای هدف قرار دادن این تیم پروازی بدون دلیل به نظر نمی رسیدند : آن ها این واحدها را به دلیل کمک مستقیم به نیروهای ارمنی در قره باغ هدف مشروعی می دانستند . از آن جا که بالگردها و هواپیماهای درگیر در جنگ مدل ها و رنگ آمیزی های مشابهی داشتند تشخیص آن ها برای هر سه گروه درگیر کار دشواری بود . علامت های تازه رنگ آمیزی شده آذری و ارمنی روی بدنه هواگردها تا حد زیادی برای خلبانان و نیروهای زمینی درگیر در هر دو سو نا آشنا بودند . آذری ها در مورد بدگمانی شان به بالگردهای روسی که بر فراز قره باغ پرواز می کردند اشتباه چندانی نمی کردند : اکنون مشخص شده است که در میان تدارکاتی که Mi-26 ها به قره باغ می بردند یک محموله از دوش پرتاب های 9K-32/SA-7A استرلا و چند توپ ضد هوایی 23 میلی متری ZU-23-2 هم وجود داشته است ( دو قبضه از این توپ ها در تپه های مارداکرت به منظور مقابله با هیندهای آذری مستقر شدند ) .

در پایان فوریه 1992 ، ارمنی ها دو تیپ مکانیزه تازه سازمان یافته خود را برای ایجاد یک گذرگاه پشتیبانی از خاک ارمنستان به قره باغ به کار انداختند . حمله در ابتدا موفقیت آمیز بود و یک مسیر پشتیبانی که معمولا با اسم (( گذرگاه لاچین )) شناخته می شود ایجاد شد ، امری که باعث کاهش یافتن پروازهای تدارکات رسانی روس ها به مناطق در محاصره قره باغ گردید . در ابتدای مارس آذری ها در چند نقطه از این گذرگاه اقدام به انجام ضد حمله کردند . طی این عملیات نیروی هوایی آذربایجان بازهم بالگردهای خود را به کارگرفت ، اما بلافاصله تعدادی از این بالگردها توسط نیروهای دفاع هوایی ارمنستان که به تازگی با تعداد قابل توجهی توپ ZSU-23-2 و موشک های استرلا تجهیز شده بودند منهدم شدند . در 5 مارس ،یک Mi-8 سرنگون شد و در 28 مارس یک Mi-24 آذری در کاپزچوان توسط موشک های SA-7 ساقط گردید .

ربوده شدن یک Su-25

تلفات سنگین نیروی هوایی آذربایجان در سه ماه اول درگیری ها آذری ها را ناچار کرد به روش های نامتعارف روی بیاورند . در 8 آوریل 1992 آذری ها اولین هواپیمای بال ثابت رزمی خود را به دست آوردند . سرگرد واقف قربانف ، خلبان 25 ساله ، یک Su-25 فراگ فوت را از هنگ هوایی مستقل 80 ام نیروی هوایی روسیه در پایگاه هوایی سیتال چای ربود. قربانف با همکاری دو نفر دیگر ( سرگرد تکنیسین محمدف و افسر مافوقش کولیف ) این عملیات را انجام داد و در فرودگاه غیرنظامی یولاخ در آذربایجان به زمین نشست . روس غافلگیر شدند ، اما گمان نمی بردند آذری ها بتوانند با این هواپیما کار چندانی انجام دهند . غافلگیری روس ها با شروع شدن حملات قربانف و جنگنده اش به استپانکرت بیشتر هم شد .

حملات قربانف به مناطق تحت کنترل ارمنی ها اهمیت نظامی چندانی نداشت . بیشتر این حملات منجر به تخریب سکونت گاه های غیرنظامی و مرگ غیرنظامیان می شد . اما ممکن است قربانف و فراگ فوتش مسئول به زیر کشیده شدن یکی از دو Mi-8 روسی بوده باشند که در 17 آوریل در قره باغ ناچار به فرود اضطراری شدند . خدمه هر دو بالگرد توسط آذری ها دست گیر شدند . هم چنین ممکن است جنگنده قربانف عامل حمله به Mi-8 تحت کنترل سروان الکساندر گورچاکف در چند روز بعد بوده باشد . در 9 می ، قربانف یک YaK-40 را که در حال انتقال پناهندگان از استپانکرت به ایروان بود با توپ جنگنده اش مورد حمله قرار داد . خسارت وارده به یاک چنان شدید بود که در حین فرود دچار نقص فنی شده و با زمین برخورد کرد .

خدمت نظامی بحث برانگیز قربانف به عنوان نخستین خلبان جت جنگنده نیروی هوایی آذربایجان در 13 ژوئن 1992 به پایان رسید . دوش پرتاب های ارمنی در این روز Su-25 قربانف را بر فراز مخرداغ ساقط کردند .

در همین حال آذری ها دو فروند هیند دیگر را در روزهای 20 آوریل و 18 می از دست دادند . تنها شش فروند هیند دیگر برای آذری ها باقی مانده بود . اما همین Mi-24 های باقیمانده هم به سورتی پروازهای فشرده علیه نیروهای ارمنی ادامه دادند . در 8 می 4 فروند هیند آذری استپانکرت را هدف حمله قرار دادند و در همین روز بالگردهای آذری به مواضع شبه نظامیان ارمنی در قره باغ یورش بردند و همچنین اهداف غیرنظامی در روستاهای آودور ، کراسینی بازار ، میوریشن و نورشن را هدف قرار دادند . سه روز بعد حملات دیگری علیه داگراز و آغ بولداغ صورت گرفت . هیندهای آذری در سومین ضد حمله آذری ها علیه مارداکرت ، که در 23 ژوئن آغاز شد نیز شرکت جستند . این حمله در پی گسترش گذرگاه لاچین توسط ارمنی ها و تامین امنیت آن در 18 می صورت گرفت .

منبع: نویسنده شاهو صالح

عنوان	پاسخ	بازدید	توسط
آشنایی با جنگنده رهگیر پرقدرت روسیه mig 31 فاکس هوند !	1	3575	dalahoo4631
مقاله ای جامع و تحلیلی در مورد نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران IRIAF !	4	7701	dalahoo4631
آشنایی با جنگنده ضربتی کارآمد سوخو 39 (su 39) !	5	4857	dalahoo4631
آشنایی کامل با جنگنده Su-35 (سوپر فلانکر) خطرناک ترین و بی رحم ترین جنگنده دنیا !	3	12589	dalahoo4631
آشنایی با جنگنده اف 15 ایگل (عقاب آمریکایی) !	0	7253	admin
تهاجم آردنن ؛ آخرین فرصت هیتلر برای جلوگیری از پیشروی متفقین	0	4879	admin
گالری تصاویر سلاح سرد / شمشیر ، خنجر ، تبر	0	5910	admin
معرفی تانک میدان نبرد آمریکا / تانک ام 1 آبرامز (M1 Abrams)	0	4323	admin
معرفی سلاح محبوب قشقایی ها / اسلحه برنو (vz. 24)	0	6291	admin
معرفی سلاح Ak 47 (کلاشینکف) / هولناک ترین سلاح کشتار جمعی در تاریخ	0	17064	admin